Η θέση της Διεθνούς Αμνηστίας για το δικαίωμα στην επιστροφή, των παλαιστίνιων προσφύγων

 

Με αφορμή τις αντιδράσεις που προκλήθηκαν από τις δηλώσεις του Μαχμούντ Αμπάς σε ισραηλινό κανάλι, οι οποίες θεωρήθηκαν ότι απεμπολούν το δικαίωμα των παλαιστίνιων προσφύγων στην επιστροφή, δημοσιεύουμε στη στήλη «Αναλύσεις – απόψεις» τη μετάφραση ενός παλαιότερου κειμένου που αναλύει τη θέση της Διεθνούς Αμνηστίας για το ζήτημα αυτό.

 

Ισραήλ και Κατεχόμενα Παλαιστινιακά Εδάφη/Παλαιστινιακή Αρχή

 

Το Δικαίωμα στην Επιστροφή: Η Περίπτωση των Παλαιστινίων

 

Δήλωση Πολιτικής

 

Η θέση της Διεθνούς Αμνηστίας για την εξαναγκαστική εξορία και το δικαίωμα στην επιστροφή

 

1. Σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, η Διεθνής Αμνηστία αντιτίθεται στην εξαναγκαστική εξορία – όταν μια κυβέρνηση εξαναγκάζει άτομα να φύγουν από την ίδια τους τη χώρα εξαιτίας των πολιτικών, θρησκευτικών ή άλλων συνειδησιακών πεποιθήσεων ή για λόγους της εθνοτικής τους καταγωγής, φύλου, χρώματος, γλώσσας, εθνικής ή κοινωνικής καταγωγής, οικονομικού στάτους, γέννησης ή άλλου στάτους, και κατόπιν απαγορεύει την επιστροφή τους, ή, εάν βρίσκονται ήδη εκτός της ίδιας τους της χώρας, τους εμποδίζει να επιστρέψουν για τους ίδιους λόγους. Η Διεθνής Αμνηστία αντιτίθεται επίσης στην απέλαση από εδάφη υπό στρατιωτική κατοχή σε όλες τις περιπτώσεις.
2. Κατ’ αναλογία, η Διεθνής Αμνηστία καλεί σε αναγνώριση του δικαιώματος εκείνων που έχουν εξαναγκαστικά εξοριστεί, να επιστρέψουν στη χώρα τους. Το δικαίωμα κάποιου στην επιστροφή στη ίδια του τη χώρα βασίζεται στο διεθνές δίκαιο και είναι ο πιο προφανής τρόπος να αποκατασταθεί η κατάσταση εκείνων οι οποίοι βρίσκονται σε εξορία. Η Διεθνής Αμνηστία υπερασπίζεται το δικαίωμα στην επιστροφή ανεξαρτήτως των συνθηκών υπό τις οποίες κάποιοι έχουν εξοριστεί, εάν, για παράδειγμα, ήταν αποτέλεσμα απόφασης σχετιζόμενης με ένα άτομο ή προϊόν μαζικών εκδιώξεων, όπως στην πρακτική της «εθνοκάθαρσης».
3. Μεταξύ των κομβικών αρχών ανθρωπίνων δικαιωμάτων που κατοχυρώνονται στην Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, είναι το δικαίωμα στην επιστροφή. Το άρθρο 13 της ΟΔΔΑ αναφέρει: «Καθένας έχει το δικαίωμα να εγκαταλείπει οποιαδήποτε χώρα ακόμη και τη δική του και να επιστρέφει στη χώρα του».
4. Το Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα (ICCPR), η συνθήκη που δίνει νομική ισχύ σε πολλά από τα δικαιώματα που διακηρύσσει η ΟΔΔΑ, κωδικοποιεί το δικαίωμα στην επιστροφή, αναφέροντας στο άρθρο 12.4: «Κανείς δεν θα πρέπει να στερείται αυθαίρετα το δικαίωμα να εισέρχεται στην ίδια του τη χώρα».
5. Η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, που παρακολουθεί την εφαρμογή του ICCPR, έχει δώσει έγκυρη ερμηνεία στο νόημα της φράσης «στην ίδια του τη χώρα», που ξεκαθαρίζει ποιος δικαιούται να ασκήσει το δικαίωμα στην επιστροφή. Η Επιτροπή βεβαιώνει ότι το δικαίωμα ισχύει ακόμα και σε σχέση με διαφιλονικούμενα εδάφη, ή εδάφη που έχουν αλλάξει χέρια. Στο Γενικό Σχόλιο 27 (1999, παράγραφος 20), η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων όρισε:

«Το πεδίο «της ίδιας του της χώρας» είναι ευρύτερο από την έννοια «χώρα της εθνικότητάς του». Δεν περιορίζεται στην εθνικότητα με την επίσημη έννοια, δηλαδή, εθνικότητα που έχει αποκτηθεί κατά τη γέννηση ή με απόδοση· περιλαμβάνει, κατ’ ελάχιστον, ένα άτομο το οποίο, εξαιτίας των ιδιαίτερων δεσμών του ή της με, ή αξιώσεων σχετικά με, μια συγκεκριμένη χώρα, δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι είναι ένας απλός ξένος. Αυτή θα ήταν η περίπτωση, για παράδειγμα, υπηκόων μιας χώρας που έχουν εκεί στερηθεί την ιθαγένειά τους κατά παράβαση του διεθνούς δικαίου, και ατόμων των οποίων η χώρα ιθαγένειας, έχει ενσωματωθεί ή μεταβιβαστεί σε μια άλλη εθνική οντότητα, της οποίας την ιθαγένεια τους την αρνούνται».

6. Η Διεθνής Αμνηστία πιστεύει ότι το δικαίωμα στην επιστροφή ισχύει όχι μόνο για εκείνους που έχουν εκδιωχθεί άμεσα και τις στενές οικογένειές τους, αλλά επίσης για εκείνους τους απογόνους τους που έχουν διατηρήσει αυτό που η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων αποκαλεί «στενούς και διαρκείς δεσμούς» με την περιοχή. Διαρκείς δεσμοί μεταξύ ατόμων και περιοχής μπορούν να υφίστανται ανεξαρτήτως του επίσημου καθορισμού της ιθαγένειας, (ή της έλλειψής της) που έχουν τα άτομα. Το Γενικό Σχόλιο 27 (παράγραφος 19) εξηγεί ότι:

«Το δικαίωμα ενός ατόμου να εισέλθει στη χώρα του ή της αναγνωρίζει την ιδιαίτερη σχέση ενός ατόμου με αυτήν τη χώρα… Συμπεριλαμβάνει όχι μόνο το δικαίωμα στην επιστροφή μετά που κάποιος έχει φύγει από τη χώρα του· μπορεί να δίνει το δικαίωμα σε ένα άτομο να έρθει στη χώρα για πρώτη φορά εάν αυτός ή αυτή γεννήθηκε έξω από τη  χώρα (για παράδειγμα, εάν αυτή η χώρα είναι η Χώρα ιθαγένειας του ατόμου).»

7. Το διεθνές δίκαιο παρέχει ένα πρότυπο για να εκτιμηθεί η ύπαρξη ενός «στενού και διαρκούς δεσμού» μεταξύ ενός ατόμου και της «χώρας του ή της», μέσα από μια δέσμη κριτηρίων που θεσπίστηκε από το Διεθνές Δικαστήριο το 1955. Στην υπόθεση-ορόσημο Nottebohm, η οποία επικεντρώθηκε στην καθορισμό της ιθαγένειας, το Δικαστήριο έκρινε ότι «γνήσιοι» και «ισχύοντες» δεσμοί μεταξύ ενός ατόμου και ενός κράτους βασίζονται σε «… ένα κοινωνικό γεγονός σύνδεσης, μια γνήσια σύνδεση ύπαρξης, συμφερόντων και συναισθημάτων…». Το Δικαστήριο σημείωσε επίσης ότι «Διαφορετικοί παράγοντες λαμβάνονται υπόψη, και η σημασία τους θα διαφέρει από τη μια υπόθεση στην άλλη: υπάρχει η συνήθης διαμονή του ενδιαφερόμενου ατόμου αλλά επίσης το επίκεντρο των συμφερόντων του, οι οικογενειακοί του δεσμοί, η συμμετοχή του στη δημόσια ζωή, η σύνδεση που δείχνει για μια συγκεκριμένη χώρα και που την έχει εμφυσήσει στα παιδιά του, κ.λπ.»

Άλλα κριτήρια που προτάθηκαν από το Δικαστήριο συμπεριλαμβάνουν πολιτισμικές παραδόσεις, τρόπο ζωής, δραστηριότητες και προθέσεις για το άμεσο μέλλον. Τα κριτήρια που θεσπίστηκαν από το Δικαστήριο είναι παρομοίως κατάλληλα όταν καθορίζεται η χώρα κάποιου, ως προς το ότι θεωρούνται ως ένα πρότυπο για την ισχύουσα ύπαρξη δεσμών μεταξύ του ατόμου και του Κράτους.

8. Η Διεθνής Αμνηστία υποστηρίζει την επιστροφή των εξόριστων στα σπίτια τους ή κοντά στα σπίτια τους, όπου αυτό είναι εφικτό. Τα δικαιώματα αθώων τρίτων μερών που μπορεί να ζουν στα σπίτια ή στις εκτάσεις των εξόριστων, θα πρέπει επίσης να λαμβάνονται υπόψη. Εξόριστοι που επιλέγουν να μην επιστρέψουν δικαιούνται αποζημίωσης για την απώλεια περιουσίας· εκείνοι που επιστρέφουν επίσης θα πρέπει να αποζημιωθούν για απώλεια περιουσίας.
9. Η Διεθνής Αμνηστία αναγνωρίζει ότι η επίλυση παρατεταμένων συγκρούσεων που ενέχουν εκτοπισμό πληθυσμών μπορεί να απαιτεί στέρεες λύσεις, εναλλακτικές στην άσκηση του δικαιώματος στην επιστροφή, όπως η ενσωμάτωση στη χώρα υποδοχής και η επανεγκατάσταση σε μια τρίτη χώρα. Παρόλα αυτά, η απόφαση για την άσκηση του δικαιώματος στην επιστροφή ή για να επωφεληθούν από εναλλακτικές λύσεις θα πρέπει να είναι η ελεύθερη και μετά από ενημέρωση, απόφαση των ενδιαφερόμενων ατόμων. Το δικαίωμα στην επιστροφή είναι ένα ατομικό ανθρώπινο δικαίωμα, και ως τέτοιο δεν θα πρέπει να χρησιμοποιείται ως διαπραγματευτικό χαρτί από κανένα από τα μέρη που εμπλέκονται στη διαπραγμάτευσης μιας λύσης.
10. Η Διεθνής Αμνηστία έχει υποστηρίξει το δικαίωμα στην επιστροφή ατόμων από χώρες σε όλες τις περιοχές του κόσμου, συμπεριλαμβανομένου του Μπουτάν, της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, της Κροατίας, του Ανατολικού Τιμόρ, του Ελ Σαλβαδόρ, της Γουατεμάλας, του Κοσόβου και της Ρουάντα.

 

Η περίπτωση των Παλαιστίνιων

 

11. Αναφορικά με το συγκεκριμένο ζήτημα των Παλαιστίνιων εξόριστων, η Διεθνής Αμνηστία πιστεύει ότι στέρεες λύσεις που να σέβονται τα ανθρώπινα δικαιώματά τους, θα πρέπει να τους είναι διαθέσιμες σε κάθε τελική συμφωνία ειρήνης. Το δικαίωμά τους στην επιστροφή έχει αναγνωριστεί από τα Ηνωμένα Έθνη από την Απόφαση 194 (ΙΙΙ) της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ, της 11^ης Δεκεμβρίου 1948, που αναφέρει:

«πρόσφυγες που επιθυμούν να επιστρέψουν στα σπίτια τους και να ζήσουν ειρηνικά με τους γείτονές τους θα πρέπει να τους επιτραπεί να το κάνουν στην συντομότερη εφαρμόσιμη ημερομηνία, και αποζημίωση θα πρέπει να καταβληθεί για την περιουσία εκείνων που θα επιλέξουν να μην επιστρέψουν και για απώλειες ή ζημιές σε περιουσία η οποία, υπό τις αρχές του διεθνούς δικαίου ή της ισότητας, θα πρέπει να καταβληθεί από τις Κυβερνήσεις ή τις αρχές που είναι υπεύθυνες».

12. Το δικαίωμα των Παλαιστίνιων να επιστρέψουν συνεχίζει να αναγνωρίζεται από έγκυρα σώματα μέσα στο σύστημα των Ηνωμένων Εθνών για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το Μάρτιο του 1998 η Επιτροπή για την Εξάλειψη της Ρατσιστικής Διάκρισης [CERD] εξέτασε την αναφορά που παρουσιάστηκε από το Ισραήλ. Στις Συμπερασματικές της Παρατηρήσεις (βλ. Israel. 30/03/98, CERD/C/304/Add.45) η CERD ήταν απόλυτη για τις υποχρεώσεις του Ισραήλ σχετικά με το δικαίωμα στην επιστροφή των Παλαιστίνιων:

«Το δικαίωμα πολλών Παλαιστίνιων να επιστρέψουν και να κατέχουν τα σπίτια τους στο Ισραήλ επί του παρόντος τους το αρνούνται. Το Κράτος μέλος θα πρέπει να δώσει υψηλή προτεραιότητα στο να επανορθώσει αυτήν την κατάσταση. Αυτοί που δεν μπορούν να κατέχουν και πάλι τα σπίτια τους θα πρέπει να έχουν το δικαίωμα σε αποζημίωση».

13. Η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ στην Απόφαση A/RES/51/129 του Δεκεμβρίου του 1996 διαβεβαιώνει ότι «Οι παλαιστίνιοι άραβες πρόσφυγες έχουν δικαίωμα στην περιουσία τους και στο εισόδημα που προέρχεται από αυτήν, σύμφωνα με τις αρχές της δικαιοσύνης και της ισότητας». «Ζητά από τον Γενικό Γραμματέα να λάβει όλα τα κατάλληλα μέτρα… για την προστασία της αραβικής ιδιοκτησίας, των περιουσιακών στοιχείων και των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων στο Ισραήλ και να διαφυλάξει και να επικαιροποιήσει τα υπάρχοντα αρχεία». Αναφορικά με τους Παλαιστίνιους σε εξορία από τον πόλεμο του 1967, η Γενική Συνέλευση έκρινε στην Απόφαση A/RES/52/59 του Δεκεμβρίου του 1997 ότι: «Επιβεβαιώνει το δικαίωμα όλων των ατόμων των εκτοπισμένων ως αποτέλεσμα του Ιουνίου του 1967 και των επακόλουθων εχθροπραξιών να επιστρέψουν στα σπίτια τους ή στους προηγούμενους τόπους κατοικίας τους στα εδάφη τα κατεχόμενα από το Ισραήλ από το 1967».
14. Κάθε συμφωνία ειρήνης που θα επιτευχθεί θα πρέπει να επιλύσει το ζήτημα της παλαιστινιακής διασποράς με μέσα που να σέβονται και να προστατεύουν τα ατομικά ανθρώπινα δικαιώματα. Η Διεθνής Αμνηστία αναγνωρίζει ότι υπάρχουν άλλες ευαισθησίες που θα πρέπει να αντιμετωπιστούν στις διαπραγματεύσεις – οι ανησυχίες για την ασφάλεια και των δύο πλευρών, για παράδειγμα – αλλά αυτά τα ζητήματα θα πρέπει να επιλυθούν μέσα σε ένα πλαίσιο που δεν θυσιάζει τα ατομικά ανθρώπινα δικαιώματα για την πολιτική σκοπιμότητα.
15. Κατ’ αναλογία, η Διεθνής Αμνηστία καλεί, για τους Παλαιστίνιους που διέφυγαν ή εκδιώχθηκαν από το Ισραήλ, τη Δυτική Όχθη ή τη Λωρίδα της Γάζας, μαζί με εκείνους από τους απογόνους τους που έχουν διατηρήσει γνήσιους δεσμούς με την περιοχή, να μπορούν να ασκήσουν το δικαίωμά τους στην επιστροφή. Οι Παλαιστίνιοι που εκδιώχθηκαν από εκεί που τώρα είναι Ισραήλ, και μετά από τη Δυτική Όχθη ή τη Λωρίδα της Γάζας, μπορεί να είναι ικανοί να δείξουν ότι έχουν γνήσιους δεσμούς και με τα δύο μέρη. Εάν είναι έτσι, θα πρέπει να είναι ελεύθεροι να επιλέξουν μεταξύ του να επιστρέψουν στο Ισραήλ, στη Δυτική Όχθη ή στη Λωρίδα της Γάζας.
16. Παλαιστίνιοι που έχουν γνήσιους δεσμούς με το Ισραήλ, τη Δυτική Όχθη ή τη Λωρίδα της Γάζας, αλλά που τώρα ζουν σε άλλες χώρες φιλοξενίας, μπορεί επίσης να έχουν γνήσιους δεσμούς με τη χώρα φιλοξενίας τους. Αυτό δεν θα πρέπει να ελαττώσει ή να περιορίσει το δικαίωμά τους στην επιστροφή στο Ισραήλ, τη Δυτική Όχθη ή τη Λωρίδα της Γάζας.
17. Παρόλα αυτά, δεν θα θελήσουν όλοι οι παλαιστίνιοι εξόριστοι να επιστρέψουν στην «δική τους χώρα», και εκείνοι που επιθυμούν να παραμείνουν στις χώρες φιλοξενίας τους – ή στη Δυτική Όχθη ή τη Λωρίδα της Γάζας – θα πρέπει να τους προσφερθεί η επιλογή της πλήρους τοπικής ενσωμάτωσης. Η διεθνής κοινότητα θα πρέπει επίσης να διαθέσει στους παλαιστίνιους εξόριστους την επιλογή της επανεγκατάστασης σε τρίτη χώρα. Όποια λύση διαλέξουν τα άτομα, θα πρέπει να είναι πλήρως εθελοντική και σε καμία περίπτωση δεν θα πρέπει να πειθαναγκαστούν να κάνουν μια συγκεκριμένη επιλογή.
18. Όπου είναι δυνατό, οι Παλαιστίνιοι θα πρέπει να μπορούν να επιστρέψουν στα αρχικά σπίτια τους ή τη γη τους. Εάν αυτό δεν είναι δυνατόν – επειδή δεν υφίστανται πλέον, επειδή έχουν μετατραπεί για άλλες χρήσεις ή εξαιτίας ισχύουσας ανταγωνιστικής διεκδίκησης – θα πρέπει να τους επιτρέπεται η επιστροφή σε γειτονική με τα αρχικά σπίτια τους, περιοχή.
19. Παλαιστίνιοι που επιλέξουν να μην ασκήσουν το δικαίωμά τους στην επιστροφή, θα πρέπει να λάβουν αποζημίωση για απολεσθείσα περιουσία, σύμφωνα με τις αρχές του διεθνούς δικαίου. Εκείνοι που θα επιστρέψουν θα πρέπει παρομοίως να αποζημιωθούν για οποιαδήποτε απολεσθείσα περιουσία.
20. Η Διεθνής Αμνηστία καλεί όλα τα διαπραγματευόμενα μέρη να συμφωνήσουν όρους για την εγκαθίδρυση ενός ανεξάρτητου, διεθνούς σώματος, που, μεταξύ άλλων, θα επιβλέψει την εφαρμογή της διαδικασίας επιστροφής, θα θέσει κριτήρια για ατομικές αξιώσεις, θα εξετάσει και θα κρίνει διεκδικήσεις και διαμάχες, και θα θεσπίσει μια διαδικασία για την απονομή αποζημιώσεων.
21. Η Διεθνής Αμνηστία καλεί τη διεθνή κοινότητα να παράσχει όλη την απαραίτητη βοήθεια, συμπεριλαμβανομένης της χρηματοδότησης, για την εφαρμογή ενός τέτοιου προγράμματος επιστροφής.
22. Οι ίδιες αρχές ισχύουν για ισραηλινούς πολίτες που ήταν κάποτε πολίτες αραβικών ή άλλων κρατών, οι οποίοι διέφυγαν ή εκδιώχθηκαν από τέτοιες χώρες. Εάν έχουν διατηρήσει γνήσιους δεσμούς με τέτοιες χώρες και επιθυμούν να επιστρέψουν, θα πρέπει να τους επιτραπεί να το κάνουν. Θα πρέπει επίσης να έχουν δικαίωμα σε αποζημίωση για οποιαδήποτε απολεσθείσα περιουσία.

Πηγή: Amnesty International